Çölyak ve Diyabet İlişkisi Hakkında Bilinmesi Gerekenler

Çölyak ve diyabet kimilerinde birlikte görülebilen hastalıklar arasında karşımıza çıkar. Siz değerli okurlarıma bu yazımla, çölyak ve diyabet ilişkisine kısaca değinerek bir farkındalık oluşturmayı arzularım.

Çölyak ve Diyabet İlişkisi

Otoimmün bir hastalık olarak tanımlanan tip 1 diyabetin diğer otoimmün hastalıklarla birlikte görülme sıklığının normal popülasyona göre daha fazla olduğu bilinmektedir. Çölyak hastalığı da tip 1 diyabet ile beraber en sık görülebilen otoimmün hastalıklar arasında karşımıza çıkar.

Güncel çalışmalara baktığımızda tip 1 diyabet gelişiminin diğer otoimmün hastalıkların gelişme riskini arttırdığı öngörülür. Tip 1 diyabete eşlik eden otoimmün hastalıkların görülme sıklığı yaşla birlikte artarken, tip 1 diyabeti olan kızlarda erkeklere oranla bu artışın daha fazla olduğu görülür. Tip 1 diyabet tanısı almış olan çocuk ve ergenlerin bir kısmında adacık otoantikorlarına ek olarak organa özgü otoantikorlar da gelişebilir. Tip 1 diyabeti olanlarda en sık karşılaştığımız diğer otoimmün hastalıklar arasında, tiroid ve çölyak hastalığı karşımıza çıkar. Bu nedenle tip 1 diyabeti olan bireylerin düzenli aralıklarla tiroid ve çölyak taraması yaptırması önemlidir. Bu taramaların düzenli yapılması tiroid ve çölyak gibi sorunların erken teşhis edilmesine ve etkin tedavisine olanak tanır.

Tip 2 diyabet ile çölyak arasındaki ilişkiye baktığımızda, çölyak hastalığı olanlarda kilo probleminin yaygın görülebildiği söylenebilir. Literatürde çölyak hastalarının %40’ının tanı anında fazla kilolu olduğu, %13’ünün de obezite sorunu olduğundan tip 2 diyabet geliştirme riski olduğu öngörülür. Lif açısından düşük olan glutensiz beslenme alışkanlığının çölyak hastalarında kilo problemine zemin hazırladığı düşünülmektedir. İşlenmiş glutensiz ürünler gluten içeren öğünlere göre daha fazla yağ, daha az protein ve yüksek glisemik indekse sahip olması nedeniyle çölyak hastalarında kilo problemine neden olabilmektedir.

Çölyak Hastalığı Nedir?

İnce bağırsaklarda villus olarak bilinen yapılar besinlerin emilim ile kana geçmesini sağlar. Çölyak hastalığında villus adı verilen bu yapılarda hasar gelişmesinden dolayı, besinler gerektiği gibi emilemez ve malapsorpsiyona neden olur. Özetleyecek olursak çölyak genetik yatkınlığı olanlarda gluten alımının ince bağırsakta hasara yol açtığı otoimmün bir hastalıktır. Bu hastalığın dünya geneli 100 kişiden 1’ini etkilediği ancak %30’una doğru tanı konabildiği öngörülmektedir.

Çölyak hastalığı genetik olarak HLA-DQ2 ya da HLA-DQ8 haplotiplerinin varlığında, glutene duyarlı olan kişilerde gelişmektedir. Çölyak hastalığında klinik olarak tanı konması dolaşımdaki çölyak otoantikorlarının varlığında ve glutensiz diyete iyi cevap alındığında ince bağırsak villus atrofisinin görülmesi durumunda olur.

Dünyada Rakamlarla Çölyak Hastalığı

Dünya geneli çölyak hastalığının görülme sıklığına bakacak olursak, %1-3 dolaylarında olup, batı popülasyonlarının %1’ini etkilediği öngörülür. İrlanda, İsveç ve Finlandiya gibi kuzey Avrupa ülkelerinde hastalığın insidansı daha yüksektir. Son yapılan çalışmalar ise bize serolojik prevalans oranlarının son 50 yılda 4 kat arttığını gösterir.

Tip 1 diyabeti olan çocuklarda 15 kat daha fazla çölyak serolojisinin pozitif olduğu saptanırken, yaklaşık olarak 10 kat daha fazla biyopsi kanıtlı çölyak hastalığının olduğu görülür. Biyopsi kanıtlı çölyak prevalansının ortalama %1,6 ila %16,4 arasında değiştiği çalışmalarla rapor edilmektedir. Biyopsi kanıtlı çölyak hastalığının görülme sıklığı 5 yaş öncesi ve tip 1 diyabet tanısının konulması sonrasında ilk 5 yılda daha yüksektir. Tip 1 diyabeti olan bireylerin beraberinde otoimmün başka bir hastalık olan tiroid hastalığı da mevcutsa çölyak gelişme olasılığının arttığı öngörülmektedir.

Ülkemizde yayınlanmış çalışmalar peki çölyak hakkında önümüze hangi verileri sunmaktadır. Çalışmalara baktığımızda tip 1 diyabeti olan çocuklarda biyopsi kanıtlı çölyak sıklığının %3,5 ila %12,2 arasında olduğu ve normal popülasyona göre bu oranın 2-13 kat fazla olduğu görülmektedir.

Tip 1 diyabet tanısı almış olan 4 yaşından küçük çocuklarda, 9 yaşından büyük çocuklara göre çölyak hastalığı gelişme riskinin 3 kat daha fazla olduğu öngörülür. Tip 1 diyabet tanısı almış olan kızlarda erkeklere göre çölyak riskinin daha fazla olduğu, çölyak hastalarının kardeşlerinde ise bu riskin %8-12 arası arttığı öngörülür.

Çölyak Hastalığında Risk Faktörleri Nelerdir?

Geçmiş dönemlere kıyasla toplumların beslenme alışkanlığının değişmesi ve tarımın artmasıyla birlikte göçlerin yaşanması, buğday gibi gluten içeren yiyeceklerin tüketiminin artması günümüzde çölyak hastalığının görülme sıklığını da arttırmıştır.

Çölyak hastalığında başlıca risk faktörleri besinlerin içeriğinde bulunan gluten, kromozal bozukluklar, birinci derece akrabalarda hastalığın bulunması, otoimmun başka bir hastalığa sahip olma ve selektif Iga eksikliği şeklindedir.

Risk faktörlerinin çölyak hastalığına etkilerine bakacak olursak; birinci derece akrabalarında çölyak sorunu olanlarda hastalığın gelişme olasılığının %10 ila %20 olduğu görülür. Kromozal bozukluğu olanlarda çölyak gelişme olasılığı %5.5 ila %9.5 olup, otoimmun yetersizliği olanlarda ise bu oranın %3 ila %13.5 olduğu görülür.

Çölyak Hastalığı Olanlarda Hangi Belirti ve Bulgular Görülür?

Çölyak hastalığının çocuklarda ve yetişkinlerde görülen belirti ve bulguları benzer olmakla birlikte, bazı belirti ve bulgular değişebilmektedir.

Çölyak hastalığında çocuklarda görülen başlıca belirti ve bulgular şunlardır:

• Karın şişkinliği ve ağrı
• Endişe, depresyon
• Gecikmiş ergenlik, gelişme geriliği
• Baş ağrıları, sinirlilik
• Demir eksikliği anemisi
• Mide bulantısı, kusma, kilo kaybı
• Soluk, kötü kokulu dışkılar
• Nöbetler ve kas koordinasyon eksikliği
• Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu
• Öğrenme güçlükleri
• Kronik ishal, kabızlık, gaz şikâyetleri
• Diş minesinde hasar gelişmesi

Çölyak hastalığında yetişkinlerde görülen belirti ve bulgular ise şunlardır:

• Demir eksikliği anemisi
• Kaşıntılı, kabarcıklı deri döküntüsü
• Adet düzensizlikleri
• Ağız ülserleri, aftlar
• Mide bulantısı, kusma
• Osteoporoz ve osteomalazi
• Karın ağrısı, şişkinlik, gaz şikâyetleri
• Kognitif bozukluk, Periferik nöropati
• Kabızlık, ishal, kilo kaybı
• Depresyon, anksiyete, tükenmişlik
• Baş ağrısı, migren, eklem ağrısı

Çölyak gibi özellikli durumlar hakkında bilgi sahibi olmak, bu özel durumun gerekliliklerinin ve diyabetle olan ilişkisinin fakında olmak önemli.

Sorumluluk Reddi Beyanı: Bu sitede sunulan içerikler ve materyaller sadece bilgilendirme amaçlıdır. Paylaşımlar tıbbi hizmet, tıbbi talimat veya tıbbi öneri olarak anlaşılmamalıdır. Bu sitede yer alan bilgilerin hiçbiri, sağlık uzmanları ile yapılan görüşmelerin yerini almayı amaçlamamaktadır. Bu nedenle; sağlıkla ilgili her türlü gereksinimiz için mutlaka hekim, hemşire, diyetisyen, eczacı ya da ilgili diğer sağlık uzmanlarına danışmanız ve tavsiyelerine uymanız önemlidir.

Kaynaklar

1. Hughes JW, Riddlesworth TD, DiMeglio LA, Miller KM, Rickels MR, McGill JB, et  al. Autoimmune Diseases in Children and Adults With Type 1 Diabetes From the T1D  Exchange Clinic Registry. J Clin Endocrinol Metab. Dec 2016;101(12):4931-7. 
2. Lindfors K, Ciacci C, Kurppa K, Lundin KEA, Makharia GK, Mearin ML, et al.  Coeliac disease. Nat Rev Dis Primer. 10 Jan 2019;5(1): 3.
3. Lerner A, Neidhöfer S, Matthias T. Serological Markers and/or Intestinal Biopsies in the Case-finding of Celiac Disease. Int J Celiac Dis. 23 May 2015;3(2): 53-5.
4. Mahmud FH, Elbarbary NS, Fröhlich-Reiterer E, Holl RW, Kordonouri O, Knip M, et  al. ISPAD Clinical Practice Consensus Guidelines 2018: Other complications and  associated conditions in children and adolescents with type 1 diabetes. Pediatr Diabetes. Oct 2018;19 Suppl 27:275-86.
5. Tip 1 Diyabet ve Çölyak Hastalığında Klinik Uygulamalar için Rehber. 15 Nisan 2021. https://pedgastro.org/doc/rehber/tip1diyabet.pdf Erişim Tarihi: 26.11.2023
6. Paul SP, Kirkham EN, Pidgeon S, Sandmann S. Coeliac disease in children. Nurs  Stand R Coll Nurs G B 1987. 05 Aug 2015;29(49):36-41.
7. Cerutti F, Bruno G, Chiarelli F, Lorini R, Meschi F, Sacchetti C, et al. Younger age at  onset and sex predict celiac disease in children and adolescents with type 1 diabetes:  an Italian multicenter study. Diabetes Care. Jun 2004;27(6):1294-8.
8.  Pham-Short A, Donaghue KC, Ambler G, Phelan H, Twigg S, Craig ME. Screening  for Celiac Disease in Type 1 Diabetes: A Systematic Review. Pediatrics. Jul 2015;136(1):e170-176.
9. Demirçeken, FG. (2011). GlutenEnteropatisi (Çölyak Hastalığı): Klasik Bir Öykü ve Güncel Gelişmeler. Güncel Gastroenteroloji, 5(1): 58-72.
10. Ertaş-Öztürk, Y., Özata-Uyar, G., Serin, Y. ve Eğritaş-Gürkan, Ö. (2018). Çölyak Hastalığında Glutensiz Diyet Tedavisi: Bir Olgu Sunumu. Beslenme Diyetetik Dergisi, 46(3), 320-324.
11. Al-Toma A, Volta U, Auricchio R, Castillejo G, Sanders D, Cellier C, Mulder CJ, Lundin KAE. Avrupa Çölyak Hastalığı Araştırma Derneği (ESsCD) çölyak hastalığı ve diğer glutenle ilişkili bozukluklara yönelik kılavuz. Birleşik Avrupa Gastroenterol J. 2019.
12. Kapak görseli Wesual Click ile Unsplash aracılığıyla alınmıştır.
13. İçerik görseli THE 5TH ile Unsplash aracılığıyla alınmıştır.