Ayurveda’nın Temel Prensipleri Nelerdir?

Ayurveda 5000 yıllık geçmişiyle bireye bütünsel yaklaşımıyla bilinen en eski bilim dalıdır. Kelime köküyle “Ayur” bilgi “Veda” ise yaşam anlamları ile Ayurveda “Yaşam Bilimi” demektir. Ayurveda; fizyolojik ve psikolojik mizaç olarak da nitelendirilen doshaların dengesizliğinde, bazı kurallarla yaşam biçimi değişikliğine gidilmesini destekleyerek doshaların yeniden dengelenmesini sağlar. Böylece daha sağlıklı, mutlu, doyumlu ve dengede bir yaşamı da destekler.

Charaka Samhita’ya göre Ayurveda yalnızca bir tıp sistemi değil, aynı zamanda bir yaşam biçimidir. Ayurveda’nın amacı; önleyici ve destekleyici yaklaşımları benimseyerek ve hastalıkları bütünsel bir yaklaşımla tedavi ederek bireyin fiziksel, zihinsel, sosyal ve ruhsal refaha ulaşmasını desteklemektir.

Ayurveda’ya göre bireyin kendi bedeninin ihtiyaçlarını belirleyerek, sindirim sistemini destekleyecek ve bağışıklık sistemini güçlendirecek şekilde beslenmesiyle dengede olması sağlanır. Beraberinde sadece fiziksel bedenin değil; düşüncelerin, duyguların ve duyuların da şifalandırılması hedeflenir. Ayurveda öğretileri kişinin bedenini dinlemesiyle birlikte, bedeninin ve ruhunun ihtiyaçlarına uygun hareket etmesini destekler. Ayurveda’ya göre kişinin yaşadığı coğrafyada yetişen besinleri tüketmesi daha sağlıklıdır. Ayrıca her bireyin yaşına, mevcut sağlık durumuna, baskın doshasına, günlük ve mevsimsel döngülerine göre bedenini, zihnini ve ruhunu besleyen önerilerle bütünsel sağlığını destekler.

Ayurveda’nın Çalışma Prensipleri Nelerdir?

Ayurveda’nın iki önemli bileşeni “Dosha” ve “Guna“’dır. Ayurveda’ya göre fiziksel ve zihinsel doğamızla birlikte, tüm bitkilerin, hayvanların, toprağın, yiyeceklerin ve iklimlerin kendine özgü bir niteliği (özelliği) vardır. Buna Ayurveda’da “Guna” denir.

Ayurveda’ya göre “Üç Maha Guna” ya da “Triguna” olarak da nitelendirilen üç büyük nitelik (zihinsel gunalar) Tamas, Rajas ve Satva’dır. Bu gunalar psikolojik ve ruhsal bağlamda kullanılır. Zihnin ve bilincin üç ana niteliğini de ifade eder.

Bunların her birine daha yakından bakacak olursak:

1. Satva: Saflık, berraklık, dinginlik ve gönül huzuruyla ilişkili bir haldir. Özellikleri huzur, şeffaflık, sevgi, esenlik ve anlayıştır. Tamas ve rajas dengededir. (Satvik- Saflık ve Uyum)
2. Rajas: Hareketlilik, tutku, arzu, eylem ve faaliyet halidir. Özellikleri hırs, aktivite, ruh hali değişimleri ve yönlendirmedir. ( Rajasik- Etkinlik ve Tutku)
3. Tamas: Eylemsizlik (atalet), durağanlık ve çökkünlük halidir. Özellikleri tembellik, cehalet, karışıklık, motivasyon eksikliği ve ağır enerjidir. (Tamasik- Karanlık ve Atalet)

Bu üç büyük guna zihnimizi ve bedenimizi yönlendirir. Guna’lar; doshaların dengelenmesinde, zihinsel sağlığın geliştirilmesinde ve yaşam kalitesinin arttırılmasında rehber niteliğindedir.

Ayurveda’da Gunalar

Ayurveda’ya göre evrende 20 ayrı guna (nitelik) vardır. Bu nitelikler doğada var olan tüm canlıların ve maddelerin özünde, yiyeceklerimizde, yaşamın her alanında ve bedenimizin işleyişinde bulunur. Daha sağlıklı ve dengede bir yaşam için doğada bulunan bu niteliklerin farkında olarak yaşam biçiminin düzenlenmesi gerekir.

Ayurveda’ya göre “Gurvadi Guna” olarak da nitelendirilen doğada bulunan 20 nitelik şunlardır:

• Katı / Sıvı
• Soğuk / Sıcak
• Ağır / Hafif
• Yağlı- Nemli / Kuru
• İnce – Hoş / Kaba -Yoğun
• Yavaş / Hızlı
• Yumuşak / Sert
• Pürüzsüz- Düzgün / Pürüzlü- Haşin
• Berrak- Saydam / Yapışkan – Bulanık
• Dengeli – İstikrarlı / Hareketli – Yer Değiştiren

Ayurveda’da Altı Tat ve Özellikleri

Ayurveda’nın temel prensiplerinden biri de tatlardır. Sahip olduğu gunaları ve bünyesinde barındırdığı elementleriyle bu altı tat grubu şu şekildedir:

Tatlı: Gunaları ağır, nemli ve soğutucu olup elementleri toprak ve sudur. Kök sebzeler, meyvelerin çoğu, süt ve süt ürünleri, kırmızı taze biber, kokulu otlar, yeşil fasülye, çerezler, tahıllar, çekirdekler, yağlar, kabak ve bezelye bu tat grubunda yer alan besinlerdir.

Ekşi: Gunaları sıcak (ısıtıcı), hafif ve nemli olup, elementleri toprak ve ateştir. Yoğurt, bazı peynirler, narenciyeler, fermente yiyecekler ve içecekler bu tat grubunda yer alan besinlerdir.

Tuzlu: Gunaları sıcak (ısıtıcı), ağır ve nemli olup, elementleri ateş ve sudur. Tüm tuzlar, pazı, deniz börülcesi, işlenmiş gıdalar, kambu ve deniz sebzeleri bu tat grubunda yer alan besinlerdir.

Acı: Gunaları hafif, soğutucu ve kurutucu olup, elementleri hava ve eterdir. Lahanalar, bürüksel lahanası, yeşil yabani otlar, yerelması, kimyon, çiğ kakao, bitter çikolata, tere otu, tüm filizlendirilmiş yiyecekler ve ebegümeci bu tat grubunda yer alan besinlerdir.

Keskin: Gunaları sıcak (ısıtıcı), kuru ve hafif olup, elementleri ateş ve havadır. Acı biber, sarımsak, turplar, hardallar, zencefil, soğan ve bazı baharatlar bu tat grubunda yer alan besinlerdir.

Buruk: Gunaları kuru, soğutucu ve ağır olup, elementleri toprak ve havadır. Kızılcık, ekşi elma, ekşi armut, olgunlaşmamış muz, avakado, brokoli, fesleğen, zerdeçal, kuru baklagillerin bazıları, kişniş, tere otu, safran, vanilya, çiğ havuç, nar ve kuru meyveler bu tat grubunda yer alan besinlerdir.

Ayurveda’ya Göre Biyoenerji Kalıplarımız Üç Dosha

Vata, Pitta ve Kapha olarak bilinen üç temel doshalardan her biri ya da ikisi her bireyde baskın olabilir. Her doshanın bireyin yaşam şekliyle uyum içinde işlev göstermesi gerekir.

Doshalar fiziksel ve zihinsel beden mizacını ve fiziksel beden metabolizmasını bizlere anlatır. Bazı temel özellikleriyle bu üç doshayı gelin daha yakından tanıyalım.

Vata Dosha: Hava ve eter elementleri vata doshayı yönetir. Hareketten sorumludur. Beden hareketlerini, bağırsak hareketlerini, eklemlerin hareketlerini, nefes alıp verirken akciğerlerin hareketini ve sinir sitemini yönetir. Öne çıkan özellikleri soğuk, kuru, hafif, hızlı ve düzensizdir. Vata insanı rüzgâr gibi değişken bir yapıdadır.

Pitta Dosha: Ateş ve su elementleri pitta doshayı yönetir. Metabolik kimyasal fonksiyonları yöneterek bedeni ısıtır. Sindirim sisteminin çalışmasından sorumludur. Bedene alınan besinlerin sindiriminden ve dönüşümünden sorumludur. Safrakesesi, karaciğer ve kan dolaşımı pittanın sorumluluğundadır. Öne çıkan özellikleri sıcak, nemli, yağlı, hafif, baskın ve hareketlidir. Pitta insanı ateş gibi değişkendir. Değiştirir, dönüştürür ve parlar.

Kapha Dosha: Toprak ve su elementleri kapha doshayı yönetir. Bedenin yapısını, durağanlığı, kıkırdak dokuyu ve hücreler arası sıvıyı destekler. Bedende ve zihinde yağ, sıvı ve kayganlık duygusu yaratır. Lenf bezleri, omurilik, eklem sıvıları ve tüm yumuşak dokuları yönetir. Besin maddelerini dolaşım sistemine taşır ve yapılandırmadan sorumludur. Öne çıkan özellikleri soğuk, yağlı, ağır, düzenli ve yavaştır. Kapha insanı sadık, doğurgan ve sağlam yapıdadır.

Doshalar değişkendir. Bireyin yediklerine, yaşadığı coğrafyaya, stres durumuna, hissettiklerine, düşüncelerine ve yaşına göre değişim gösterir. Prakruti (Prakriti) bireyin doğum anında baskın olan doshasıdır. Vikruti (Vikriti) ise bireyin sağlık durumunun beslenme, yaşam tarzı, stres ya da hastalık gibi iç ve dış faktörler nedeniyle baskın doshasındaki dengesizliği ifade eder. Prakruti özgün doğamız olarak nitelendirilirken, vikruti ise doshaların hastalık yaratacak düzeyde dengeden çıkması halini anlatır. Prakruti ve vikruti arasındaki denge kurulduğunda sağlıklı bir yaşam sürdürülmesi desteklenir.

Doshaların Gün İçindeki Ahenkli Dansı

Gün içerisinde doshalar dört saatte bir değişir. 24 saatlik zaman diliminde kişinin iç organları, kan dolaşımı, tüm hücreleri ve sindirim sistemi doshaya uygun şekilde işlev görür.

Gün içerisindeki dosha zamanları şu şekildedir:

Kapha Zamanı: Sabah 06.00- 10.00 arası zaman dilimi ve akşam 18.00- 22.00 arası zaman dilimi kapha zamanıdır. Sabahları kapha dosha kişiye uyuşukluk hissi verebilir. Kişiye yataktan kalkmada zorluk yaşatabilir. Bu nedenle kapha zaman diliminde hareket ederek egzersiz yapmak ve meditasyon yapmak sağlıklı yaşam için önemli rutinlerimiz arasında olmalıdır.

Pitta Zamanı: Sabah 10.00-14.00 arası zaman dilimi ve akşamları 20.00-02.00 arası zaman dilimi pitta zamanıdır. Sindirim sisteminin (agni) en verimli ve kişinin daha enerjik olduğu saatlerdir. En sağlam öğün gündüz bu saatlerde tüketilmelidir. Çünkü bu zaman diliminde daha kolay sindirim gerçekleşir. Akşam ise pitta dosha zamanında hiçbir şey tüketilmemelidir. Mümkünse televizyon ya da telefon gibi teknolojik araçlardan bu saatlerde uzak durulmalıdır. Mümkünse saat 22.00’dan sonra uyumak için erken yatılmalıdır. Gece pitta zamanında, bedenimizde gerçekleşen hücresel temizlik işlevi daha aktiftir.

Vatta Zamanı: Gece sabaha karşı 02.00- 06.00 arası zaman dilimi ve öğleden sonra 14.00-18.00 arası zaman dilimi vata zamanıdır. Vata yönetici doshadır. Tüm hastalıkların nedeni genelde vata dosha dengesizliğidir. Bu saatlerde ılık yağ masajı ile dolaşımın harekete geçirilmesi önerilir. Bu saatlerde yine mümkünse yemek yenmemelidir.

• Bedendeki tüm patolojilerin sorumlusu üç doshadır. (Vata, Pitta, Kapha)
• Zihindeki tüm patolojilerin sorumlusu ise üç gunadır.  ( Satva, Rajas, Tamas)

Dosha dengesizliğinin başlıca nedenleri ise genelde şöyle sıralanabilir:

• Zihinsel ve duygusal yapımız
• Günlük alışkanlıklarımız ve yaşam biçimimiz
• Beslenme biçimimiz
• İçinde bulunduğumuz çevresel koşullar ve hava koşulları
• Gün içerisindeki zaman aralıkları
• Mevsimsel döngüler
• Yaşımız ve bireysel özelliklerimiz

Fizyolojik ve psikolojik mizacımızı da oluşturan doshaların dengesizliğinde, bizlere sunduğu kadim öğretileriyle Ayurveda sağlıklı yaşam biçimi değişikliği sunarak doshaların dengelenmesini destekler. Böylece daha sağlıklı, doyumlu, mutlu, zinde ve dengede bir yaşamı sürdürmemiz kolaylaşır.  

Sorumluluk Reddi Beyanı: Bu sitede sunulan içerikler ve materyaller sadece bilgilendirme amaçlıdır. Paylaşımlar tıbbi hizmet, tıbbi talimat veya tıbbi öneri olarak anlaşılmamalıdır. Bu sitede yer alan bilgilerin hiçbiri, sağlık uzmanları ile yapılan görüşmelerin yerini almayı amaçlamamaktadır. Bu nedenle; sağlıkla ilgili her türlü gereksinimiz için mutlaka hekim, hemşire, diyetisyen, eczacı ya da ilgili diğer sağlık uzmanlarına danışmanız ve tavsiyelerine uymanız önemlidir.

Kaynaklar

1. Ayurveda: Basic Principles and Concepts for a Healthy Life.
2. Main Fundamental Priciples og Ayurveda.
3. Dinesh Kumar Meena et al: A Critical Review Of Fundamental Princples Of Ayurveda. IAMJ: Volume 3; Issue 7; July- 2015. 2076-2083.
4. Jaiswal Y.S., Williams L.L. A glimpse of Ayurveda – The forgotten history and principles of Indian traditional medicine. J Tradit Complement Med. 2016 Feb 28;7(1):50–53. doi: 10.1016/j.jtcme.2016.02.002